تقویم هجری قمری
تقویم هجری قمری، چهارده قرن تقویم دینی مسلمانان جهان بوده است. از آنجا که قسمت عمده وقایع دینی و ملی تاریخمان بر اساس تقویم هجری قمری ضبط و ثبت شده، از این رو آشنایی با این تقویم، بسیار مهم است. تاریخ نویسان و سایر پژوهشگران درباره چگونگی پیدایی و سیر تحول تقویم هجری قمری در بخش‌های مختلف جزیره العرب، در 18 سال نخست پس از هجرت پیامبر اکرم(ص) اختلاف نظر دارند. هر یک از این پژوهشگران با استناد به آیات شریفه قرآن مجید که موضوع آن نجوم و تقویم است و نیز به استناد قراردادها، صلح نامه ها، فرامین و نامه‌های نوشته شده در این سال ها و انبوه روایات نقل شده در کتب تاریخ و علوم دینی دوره اسلامی، نظراتی متفاوت و گاه متناقض، اظهار کرده‌اند؛ اما تا کنون، هیچ یک از آنها از دایره فرض و گمان فراتر نرفته‌اند.
تقویم هجری قمری بر دو نوع است: تقویم هجری قمری هلالی و تقویم هجری قمری قراردادی. اصول و پایه‌های اساسی این تقویم ها به شرح زیرند.
تقویم هجری قمری هلالی
تقویم هجری قمری هلالی، تقویم دینی مسلمانان جهان است. مبدأ این تقویم، اول محرم سالی است که پیامبر اکرم(ص) از مکه معظمه به مدینه منوره هجرت فرمودند. این مبدأ قراردادی است و 59 تا 71 شبانه‌روز قبل از تاریخ تقریبی هجرت پیامبر اکرم(ص) اختیار شده است. اسلام شناسان درباره تاریخ هجرت از 1 تا 13 ربیع الاول 1 هجری قمری اختلاف نظر دارند. این مبدأ در اغلب کشورهای اسلامی، روز جمعه 1 محرم 1 هجری قمری، مطابق 27 تیر 1 هجری شمسی و مطابق 16 ژوئیه 622 میلادی (ژولی) اختیار شده است.
سالهای این تقویم، شامل 12 ماه قمری هلالی است که به ترتیب عبارتند از : محرم،صفر،ربیع الاول، ربیع الثانی، جمادی الاول، جمادی الثانیه، رجب، شعبان، رمضان، شوال، ذیقعده و ذیحجه. تاریخ اول هر ماه با رؤیت هلال ماه نو در شامگاه روز بیست و نهم یا سی اُم ماه قبل ماه، به ثبوت می‌رسد. با این حساب، تعداد شبانهروزهای هر ماه قمری که برابر با مدت زمان بین دو رؤیت متوالی هلال ماه نو است، 29 یا 30 شبانه‌روز گرفته می‌شود. در این تقویم، نوع ماههای قمری، حقیقی است.
پیش بینی وضعیت رؤیت هلال ماههای قمری به مقادیر مشخصه‌های ماه و خورشید و موقعیت جغرافیایی رصدگر در لحظه غروب خورشید تاریخ بیست و نهمین روز ماه قبل، بستگی دارد. به عبارت دقیق‌تر، کارشناسان مسائل تقویم هجری قمری، برای بررسی وضعیت رؤیت پذیری یا رویت ناپذیری هلال ماههای قمری در شامگاه بیست و نهمین روز هر ماه قمری در نقطه جغرافیایی مورد نظر، روش علمی تازه ای را به کار می‌برند. این روش به این شرح است که در مرحله نخست، مشخصه‌های ماه و خورشید را برای لحظه غروب خورشید بیست و نهمین روز ماه قمری محاسبه می‌کنند. سپس، این مقادیر مشخصه ها را با همه مقادیر مشخصه‌های متناظرِ آنها بر اساس رکوردهای جهانی رؤیت هلال ماه، مقایسه می‌کنند. این رکوردها، مربوط به رؤیت هلال ماهها از سال 1859 تا زمان حاضر هستند که به تأیید مراکز نجومی معتبر جهان رسیده‌اند. حالات متفاوتی ممکن است رخ دهد.
کارشناسان بر اساس این حالات، درباره رؤیت پذیری یا رؤیت‌ناپذیری هلال ماه در شامگاه بیست و نهمین روز هر ماه قمری و در نتیجه، تعیین تاریخ اول هر ماه نو قمری برای آن نقطه جغرافیایی مورد نظر، اظهار نظر می‌کنند. البته، این امکان وجود دارد که هلال ماه نو در مکانی بر روی کره زمین، دقایقی قبل یا بعد از لحظه غروب خورشید روزهای بیست و نهم یا سی اُم رؤیت شود. این اختلاف یک شبانه‌روز در رؤیت هلال ماههای قمری، اختلاف یک شبانه‌روز در تقویم هجری قمری هلالی کشورهای اسلامی را سبب می‌شود.
طول ماه هلالی
طول ماه هلالی، مدت زمان بین دو لحظه ماه نو نجومی متوالی است. مقدار متوسط طول ماه هلالی از سال 1900 تا 2006 میلادی، 530589/29 شبانه‌روز یا معادل 29 شبانه‌روز و 12 ساعت و 44 دقیقه و 9/2 ثانیه است. طول ماه هلالی متوسط، ثابت نیست و به علت تاثیر عوامل نجومی، به مقدار بسیار کمی تغییر می‌کند. طول ماه هلالی حقیقی نیز ثابت نیست و به علت تاثیر عوامل نجومی، به مقدار قابل ملاحظه ای تغییر می‌کند. از سال 1363 هجری شمسی (مطابق 1984 میلادی) به بعد، چند تن از پژوهشگران علم نجوم با انجام پژوهشها و محاسبات رایانه ای گسترده درباره تعداد زیادی از لحظه‌های ماه نو نجومی، طول ماههای هلالی حقیقی و همچنین ترسیم نمودارهای خاص، به تغییرات دقیق طول ماه هلالی حقیقی، پی برده‌اند. نتایج کارهای چهارتن از این پژوهشگران به شرح زیرند:
صیاد، تغییرات طول ماه هلالی حقیقی را در بازه زمانی تقریباً 38 سال شمسی یا در طی 469 طول ماه هلال حقیقی (ماه گَردهای شماره 459 تا شماره 927) که مربوط به لحظه‌های ماه نو نجومی از 28 ژانویه 1960 تا 29 دسامبر 1997 می‌باشد، مورد بررسی قرار داد و به این نتیجه رسید که طول ماه هلالی حقیقی، در بازه زمانی یاد شده، بین 29 شبانه‌روز و 6 ساعت و 53 دقیقه (کوتاه‌ترین زمان، مربوط به ماه گرد شماره 526 با تاریخ ماه نو نجومی 29 ژوئن 1965) تا 29 شبانه‌روز و 19 ساعت و 55 دقیقه (طولانی‌ترین زمان، مربوط به مربوط به ماه گَرد شماره 631 با تاریخ ماه نو نجومی 24دسامبر 1973) و با دامنه تغییرات 13 ساعت و 2 دقیقه در طرفین مقدار متوسط طول ماه هلالی، تغییر می‌کند. افزون بر این، دوره تغییرات طول ماه هلالی حقیقی، معادل نیم دوره ساروس(Saros) است. به عبارت دقیق‌تر، پس از سپری شدن 111 یا 112 ماه هلالی، طول ماههای هلالی حقیقی با تغییرات جزیی نسبت به ترتیب دوره‌های قبلی، در دوره‌های بعدی تکرار می‌شوند. نیم دوره‌های ساروس اول تا چهارم به ترتیب شامل 112، 111،112 و 112 ماه هلالی حقیقی است.
ریچارد استفنسن (Richard Stephenson) از دانشگاه دارام (Durham) انگلستان و لیو بائولین (Liu Baolin) از رصدخانه پارپِل مانتِین (Purple Mountain Observatory) چین، تغییرات طول ماه هلالی حقیقی را برای مدت 5000 سال میلادی (1000 قبل از میلاد تا 4000 میلادی) مورد بررسی قرار دادند و به این نتیجه جالب رسیدند که طول ماه هلالی حقیقی، در بازه زمانی یادشده، بین 29 شبانه‌روز و 6 ساعت و 26 دقیقه (کوتاه‌ترین زمان در سال 302 قبل از میلاد) تا 29 شبانه‌روز و 20 ساعت و 6 دقیقه (طولانی‌ترین زمان در سال 400 قبل از میلاد) و با دامنه تغییرات 13 ساعت و 40 دقیقه در طرفین مقدار متوسط طول ماه هلالی، تغییر می‌کند.
علاء جواد، عضو انجمن منجمین غیر حرفه‌ای کویت، تغییرات طول ماه هلالی حقیقی را برای مدت 800 سال میلادی (1600 تا 2400) مورد بررسی قرار داد و به این نتیجه جالب رسید که طول ماه هلالی حقیقی، در بازه زمانی یاد شده، بین 29 شبانه‌روز و 6 ساعت و 31 دقیقه (کوتاه‌ترین زمان با تاریخ ماه نو نجومی 18 ژوئن 1708) تا 29 شبانه‌روز و 19 ساعت و 59 دقیقه (طولانی‌ترین زمان با تاریخ ماه نو نجومی 15 دسامبر 1610) و با دامنه تغییرات 13 ساعت و 28 دقیقه در طرفین مقدار متوسط طول ماه هلالی، تغییر می‌کند. افزون بر این، دوره تغییرات طول ماه هلالی حقیقی از دو نوع دوره تشکیل شده است: یکی دوره کوتاه (کمی بیش از 1 سال شمسی، تقریباً معادل 14 ماه هلالی، کمینه 13 ماه و بیشینه 18 ماه هلالی) و دیگری دوره طولانی (تقریباً معادل 9 سال شمسی) که چندین دوره کوتاه یاد شده در درون آن قرار دارد.
طول سال قمری متوسط
طول سال قمری، شامل 12 طول ماه هلالی است. مقدار متوسط طول سال قمری، از سال 1900 تا 2006 میلادی، 367068/354 شبانه‌روز یا معادل 354 شبانه‌روز و 8 ساعت و 48 دقیقه و 7/34 ثانیه است. طول سال قمری متوسط ثابت نیست و به علت تغییرات بسیار کم طول ماه هلالی متوسط، مقدار آن نیز دستخوش تغییرات بسیار کم است.
تقویم هجری قمری قراردادی
تاریخ نویسان و سایر پژوهشگران، برای سهولت در محاسبات روزمره تقویم هجری قمری و بر طرف کردن اشکالات ناشی از یک شبانه‌روز اختلاف در تقویم هجری قمری هلالی در کشورهای اسلامی، از تقویمی به نام«تقویم هجری قمری قراردادی» استفاده می‌کنند.
مبدأ و نام 12 ماه این تقویم، همانند تقویم هجری قمری هلالی است. تعداد شبانه‌روز ماههای این تقویم، متناوباً 30 و 29 شبانه‌روز است. یعنی ماه محرم 30، ماه صفر 29 شبانه‌روز و همین‌طور تا آخر گرفته می‌شود. توضیح اینکه، تعداد شبانه‌روز ماه ذیحجه در سالهای عادی 29 و در سالهای کبیسه 30 شبانه‌روز است. در این تقویم، نوع ماههای قمری، قراردادی است.
طول سال قمری قراردادی ( 354 11/30 یا 354/36¯ شبانه‌روز) عدد صحیحی از شبانهروزهای کامل نیست. حال آنکه در محاسبات روزمره تقویم هجری قمری، طول سال با تعداد شبانهروزهای کامل مورد نیاز است. از این رو، تاریخ نویسان و سایر پژوهشگران، برای بر طرف کردن این مشکل در تقویم هجری قمری قرار دادی از کسر شبانه‌روز طول سال قمری قراردادی طرف نظر می‌کنند و این سال 354 شبانه‌روزه را «سال عادی» می‌نامند. پس از گذشت دو یا سه سال که مجموع کسور شبانه‌روز طول این سالها به یک شبانه‌روز می‌رسد. در این صورت، یک شبانه‌روز به آخر سال مورد نظر اضافه می‌کنند و آن سال 355 شبانه‌روز را «سال کبیسه» می‌نامند.
البته، این نکته مهم را باید یادآوری کرد که دوره کبیسه 30 ساله قمری نوع 2 که توسط عده ای از پژوهشگران در برخی از تقویمهای تطبیقی منتشر شده در جهان، به کار رفته است، به علت فقدان مبنای محاسبات ریاضی صحیح، مورد تایید نگارنده نیست.
دقت تقویم هجری قمری قراردادی
بررسیهای آماری انجام شده توسط نگارنده در مورد مقایسه داده‌های مربوط به روز هفته اول ماههای تقویم هجری قمری قراردادی نسبت به روز هفته اول ماههای تقویم هجری قمری هلالی در بازه زمانی 153 سال هجری قمری (1257 تا 1409) نشان داد که روز هفته اول ماههای تقویم هجری قمری قراردادی در 43/64% با روز هفته اول ماههای تقویم هجری قمری هلالی، انطباق دارد. اما در 35/35%یک شبانه‌روز و در 22/0% دو شبانه‌روز خطا دارد.
تقویم میلادی
تقویم میلادی در حال حاضر در بسیاری از کشورهای جهان به عنوان تقویم رسمی استفاده می شود. بسیاری از وقایع تاریخی ایران بخصوص قبل از اسلام با این تقویم بیان شده است. ضمناً این گاهشماری در زمان حاضر به حدی در بین مردم شیوع یافته که در تقویم های سالیانه ایرانی محل خاصی را به خود اختصاص داده است. از این رو آشنایی با تاریخچه پیدایش، تحوّل و تکامل آن لازم به نظر می رسد.
پیدایش تقویم میلادی
کنستانتینوس یا قسطنطین (274 تا 337 میلادی) اولین امپراتور مسیحی بود که بر روم حکومت کرد. وی در سال 313 بعد از میلاد آیین مسیحیت را در ردیف ادیان رسمی آن زمان قرار داد. قسطنطین به موجب فرمانی دستگاه شمارش روزهای ماه را لغو و به جای آن روز هفته را معمول داشت و روز یکشنبه را به عنوان اوّلین روز هفته و روز عبادت مسیحیان تخصیص داد. در سال 325 م، شورای عمومی کلسیای شهر نیقه (در شمال غربی ترکیه امروزی) با حضور قسطنطین و تعداد 318 نفر از علمای مسیحی تشکیل شد. در این شورا، شرایع مسیحیت به تصویب رسید. یکی از مصوبات این شورا، این بود که سال شمسی برای امور و مقاصد عمومی و سال قمری برای تعیین بعضی از اعیاد و برگزاری امور دینی مثل روز عید پاک و غیره به رسمیت شناخته شد. در سال 325 م، بر طبق ارصاد نجومی، تاریخ اعتدال بهاری در 21 مارس مقرر شد.
پیدایش تقویم میلادی، نتیجه نزاعی بود که مدتهای متمادی در مورد صحیح محاسبه نمودن روزهای تولد حضرت مسیح(ع) و عید پاک، بین کلیساها وجود داشت. در سال 525 بعد از میلاد، راهبی رومی به نام «دیونی سیوس اکزیگیوس» بنا به درخواست پاپ ژان اول جدولهای جدیدی برای تعیین روز عید پاک تهیه کرده بود. او پیشنهاد کرد که تاریخ تولد حضرت مسیح (ع) به عنوان مبداء تقویم مسیحیان اختیار شود. دیونی سیوس به دلایل نامعلومی، روز تولد حضرت مسیح (ع) را 25 دسامبر حساب کرد. در حالی که پژوهشگران به استناد شواهد و اسناد مختلف تولد مسیح را حدود 4 تا 12 سال قبل از تاریخ محاسبه شده توسط دیونی سیوس میدانند. درتقویم پیشنهاد شده توسط وی طول سال شمسی 25/365 شبانه روز و سالهای قابل قسمت بر عدد 4، کبیسه محسوب می شد. اما استفاده از تقویم میلادی به علت عدم موافقت کلیساهای مسیحی، جنبه عمومیت پیدا نکرد.
تقویم میلادی از قرن هفتم میلادی در ایتالیا و انگلستان و به دنبال آن در قسمتهای از اسپانیا مورد استفاده قرار گرفت. از قرن یازدهم میلادی، تقویم میلادی در قسمت عمده‌ای از اروپا جنبه عمومیت پیدا کرد. در قرون اخیر در بسیاری از کتب تاریخی، نجومی و غیره تقویم میلادی یادشده به نام «تقویم ژولین» یا «تقویم ژولیوسی» یا «تقویم ژولی» معرفی شده است.
اصلاح تقویم میلادی
همانطور که گفته شد، طول سال شمسی در تقویم میلادی 25/365 شبانه روز بود. در صورتی که سال شمسی حقیقی (مدت زمان بین دو عبور متوالی مرکز خورشید از نقطه اعتدال بهاری) تقریباً 2422/365 شبانه روز است. بنابراین طول سال در تقویم میلادی یادشده به مقدار 0078/0 شبانه روز از طول متوسط سال شمسی حقیقی بیشتر منظور می شد. این خطای سالانه به تدریج باعث می شد که آغاز فصول شمسی به طور تقریبی در هر 128 سال، یک شبانه روز زودتر از تاریخ واقعی خود شروع شوند. در نتیجه اعیاد محاسبه شده بر اساس تقویمهای آن روزگار دیرتر از تاریخ واقعی خود اتفاق می افتادند. در نخستین تقویمهای کلیسایی، که در سال 325 بعد از میلاد تنظیم شد، تاریخ اعتدال بهاری بر طبق ارصاد نجومی در 21 مارس بود. اما در سال 1325 میلادی، یعنی پس از گذشت 1000 سال، خطاهای جمع شده باعث شد که تاریخ اعتدال بهاری، 8 شبانه روز زودتر یعنی در تاریخ 13 مارس واقع شود. تقریباً از اوایل ربع دوم قرن چهاردهم تلاشهای فراوانی برای اصلاح تقویم میلادی انجام شد.
در سال 1576 میلادی، پاپ گرگوری سیزدهم کمیسیون خاصی را به سرپرستی کریستوفر کلاویوس، منجم و استاد ریاضیات دانشگاه یسوعان شهر رم، مامور بررسی و اصلاح تقویم میلادی نمود. در همین زمان، الی سییوس لیلیوس ، استاد دانشگاه پروژیا، پیشنهادی را که از چند سال قبل برای اصلاح تقویم میلادی، آماده کرده بود را برای پاپ فرستاد. این پیشنهاد مورد توجه کمیسیون اصلاح تقویم قرار گرفت. سرانجام اصول کلی تقویم اصلاح شده در تاریخ 24 فوریه 1582 میلادی به موجب فرمانی از طرف پاپ گرگوری سیزدهم منتشر شد. این فرمان بر مبنای دو اصل زیر تقویم میلادی را اصلاح کرد:
الف- تاریخ اعتدال بهاریِ سال 1582 را ایگناتیوس دانته عضو کمیسیون اصلاح تقویم، با استفاده از یک شاخص بزرگ در محل کلیسای بولونی مطابق با 11 مارس تعیین کرد، در صورتی که در سال 325 بعد از میلاد، تاریخ اعتدال بهاری در 21 مارس مقرر شده بود. رصد نجومی دانته نشان داد که در سال 1582 میلادی، آغاز فصل بهار بعد از گذشت 1257 سال میلادی، 10 شبانه روز زودتر از تاریخ واقعی خود شروع شده بود. برای اصلاح تقویم میلادی، 10 شبانه روز از سال 1582 میلادی حذف شد. به این صورت که روز 5 اکتبر را روز 15 اکتبر 1582 میلادی محسوب کردند و در سال 1582 میلادی را «سال تصحیح» نامیدند.
ب- برای تثبیت اعتدال بهاری در تاریخ واقعی خود و جلوگیری از تکرار خطاهای جمع شده ناشی از اختلاف بین طول سال شمسی در تقویم میلادی و طول متوسط سال شمسی حقیقی (که در هر 400 سال میلادی، به طور تقریبی 3 شبانه روز می شد.) مقرر شد که سالهایی که دو رقم سمت راست آنها، دو صفر(00) است، در صورت بخش پذیر بودن بر عدد 400 و بقیه سالها در صورت بخش پذیر بودن بر عدد 4، کبیسه منظور شوند. به عنوان مثال از بین سالهای 1700، 1800، 1900 و 2000، فقط سال 2000 کبیسه بود و از بین سالهای 2006 تا 2011 میلادی، فقط سال 2008 میلادی کبیسه خواهد بود. با این حساب در تقویم میلادی اصلاح شده در هر 400 سال 97 کبیسه یعنی تعداد 3 کبیسه کمتر از تقویم میلادی اصلاح نشده اتفاق می افتد و از این طریق 3 شبانه روز خطاهای جمع شده، اصلاح می شود.
اجرای قانون کبیسه پاپ گرگوری طول متوسط سال معادل 2425/365 شبانه روز می شود که در هر 3300 سال، یک روز خطا خواهد داشت. علاوه بر این طبق فرمان پاپ سال نو باید از اول ژانویه آغاز شود. تقویم میلادی اصلاح شده در اکثر کشورهای پیرو مذهب کاتولیک به سرعت پذیرفته شد اما در سایر کشورهای پیرو مذاهب دیگر مسیحیت، به کندی پذیرفته شد.
تقویم اصلاح شده که « تقویم گرگوری» نامیده می شود، همان تقویم میلادی کنونی است که در حال حاضر در بسیاری از کشورهای جهان به عنوان تقویم رسمی متداول است.
رث مفتخر است به اطلاع عموم برساند محصولات جدید شامل سررسید 94 ، ارگانایزر94 ، تک روز شمار 94 ، دو روز شمار ، دفتر تلفن ، کتاب ایران شناسی ؛ کتاب اشعار و … در تاریخ 93/08/30 رونمایی خواهد شد . در صورت تمایل به دریافت کاتالوگ با ما تماس بگیرید.
